Nghề luật sư trong thế giới chuyển động không ngừng (Kỳ 4)

Luật sư ở các quốc gia khác nhau sẽ phải chú ý đến nhận thức của công chúng, ý thức rằng để có lòng tin của xã hội và hành nghề với tư cách luật sư, cần phải theo đuổi những giá trị và chuẩn mực trong hoạt động nghề nghiệp. Có những ranh giới vô hình mà luật sư liệu có đặt thể một ngón chân qua ranh giới đó và giữ phần còn lại của cơ thể ở phía bên kia không?

Kỳ IV: Nhận thức về đạo đức và ứng xử nghề nghiệp nhìn từ các quy tắc và thực tiễn hoạt động luật sư trên thế giới

Bước chân vào một ngày mới tại Hội nghị thường niên IBA…

Thông thường kế hoạch tham gia sự kiện như Hội nghị thường niên Hiệp hội luật sư quốc tế hàng năm được bộ phận quốc tế của VBF chuẩn bị rất chu đáo và chi tiết, lựa chọn các chuyên đề có ý nghĩa tham khảo tích cực đến hoạt động nghề nghiệp luật sư ở Việt Nam. Nếu chỉ nhìn lướt qua các chuyên đề hay diễn giả thuyết trình, tôi không có đủ ý niệm để xem nó có thiết thực hay không, lại trong hoàn cảnh sự quan tâm của các luật sư trên toàn thế giới đến với sự kiện này khác nhau. Thực tại thường được phản ánh qua nhiều sắc thái, nên tên gọi của chuyên đề “Các Công ty luật có thể hoặc nên quán triệt đạo đức nghề nghiệp như thế nào?” khác xa rất nhiều với những điều tôi ghi chép được về nội dung và câu chuyện của các diễn giả vào sáng ngày 04/11/2025.

Khi còn là một trong những luật sư trẻ nhất gia nhập Đoàn Luật sư TP. Hồ Chí Minh cách đây hơn 36 năm, có thể là cơ duyên và cũng là điều may mắn khi tôi được sự chỉ dẫn, động viên với tình cảm chân thành của rất nhiều vị luật sư tiền bối hoạt động nghề nghiệp từ trước và sau ngày đất nước thống nhất. Mỗi dịp gặp lại các vị trong những sự kiện của Đoàn Luật sư, trong tôi tràn ngập cảm xúc, hướng mắt nhìn của mình dõi theo trạng thái tinh thần và sức khỏe của mỗi người mà gánh nặng thời gian đã in dấu. Điều tôi cảm nhận được là các vị luật sư cao niên thường rất ít nói, dường như nội lực và những trải nghiệm trong cuộc đời hành nghề đã được ẩn giấu trong tâm, chỉ còn niềm tin về chức phận nghề nghiệp tỏa sáng qua nụ cười ấm áp…

Luật sư điều hành và các diễn giả phiên chuyên đề sáng ngày 04/11/2025.

Mang tâm trạng ấy, chúng tôi lắng nghe những điều các diễn giả chia sẻ và nhận ra trên thế giới, không phải lúc nào vấn đề đạo đức và ứng xử trong hoạt động nghề nghiệp luật sư cũng được nhận thức thấu đáo, trong khi các quy tắc của IBA hay các tổ chức luật sư thành viên chỉ là những câu chữ hàm chứa sự khô khan, đôi khi nó vô hình đến mức chông chênh, hiểu được nội hàm của nó cũng phải tổn hao nhiều năng lượng tinh thần.

Luật sư Subrata Bhattacharjee là thành viên cấp cao và giữ các cương vị quản lý khác nhau của Công ty luật Borden Ladner Gervais (Canada) nói về suy nghĩ của ông về mối quan tâm cá nhân rất lớn, đồng hành với ông trong suốt sự nghiệp hơn 30 năm. Ông chắc chắn rằng tất cả chúng ta sẽ có lúc ngồi xuống, lục lại trong ký ức về sự nghiệp của mình nhận thức về vấn đề ứng xử nghề nghiệp luật sư và đặt ra câu hỏi: “Chúng ta muốn nhiều hơn, nhưng chính xác điều đó là gì? Quan trọng hơn, nếu đó là điều chúng ta muốn, liệu chúng ta có thực sự có thể thực thi điều này không?”. Đó không chỉ là nhận thức đối với luật sư mà cả chính cá nhân con người của mình, phản ánh cả sức khỏe tinh thần, những điều suy nghĩ bên trong và nhận thức của công chúng về những gì luật sư chúng ta làm, và tất nhiên, đó còn là niềm vui được tận hiến.

Theo ông, mỗi quốc gia thành viên IBA đều có chung mối quan tâm hàng đầu thông qua những Bộ Quy tắc đạo đức và ứng xử nghề nghiệp của mình, nhưng kỳ vọng về cách luật sư ứng xử trong hành nghề và trong cuộc sống không phải lúc nào cũng giống nhau, do có những khác biệt về văn hóa và thể chế tổ chức và hoạt động. Ở Đoàn Luật sư bang British Columbia đã lưu ý rằng tính chuẩn mức trong ứng xử nghề nghiệp chính là một tiêu chí để đánh giá hay giải quyết khiếu nại đối với luật sư, trong khi bang Ontario đã thiết lập một Quy trình khiếu nại về tính chuẩn mực này, dành cho Thẩm phán có thể nêu các vấn đề, sự cố về phát ngôn, ứng xử của luật sư đến Đoàn Luật sư mà không nhất thiết dẫn đến thủ tục kỷ luật.

Tòa án bang Ontario Canada đã từng có một tiền lệ án về tính chuẩn mực của luật sư thông qua một vụ án về chứng khoán gây nhiều tranh cãi, khi đề cập đến việc luật sư tại phiên tòa đã có “sự thái quá trong hùng biện và lời lẽ khiếm nhã”. Vụ việc sau đó được đưa ra kiện tụng lên đến Tòa án Tối cao Canada, nơi đây đã kết luận rằng tính chuẩn mực, lịch thiệp thật sự rất quan trọng đối với việc quản lý nghề nghiệp để bảo đảm sự công bằng, thiếu đi tính chuẩn mực là thiếu đi tính chuyên nghiệp của luật sư. Tuy nhiên, việc đánh giá đó phải được thực hiện trong ngữ cảnh, tình huống thực tế nên mặc dù phát ngôn của luật sư không phù hợp, nhưng trong ngữ cảnh đó không đủ để làm căn cứ cho một kết luận về hành vi sai trái chuyên nghiệp. Vấn đề đặt ra từ án lệ này, rằng tính chuẩn mực không phải là một khái niệm được chấp nhận rộng rãi, luôn được coi là đúng đắn để giới luật sư theo đuổi, nhưng thực tiễn hành nghề, đã có những lo ngại về sự suy giảm của tính chuẩn mực, sự căng thẳng trong va đập nghề nghiệp và sự vô hình của khái niệm đã trở thành một mối quan tâm rất sống động và quan trọng.

Các diễn giả (từ trái sang phải): Ông Steven Richman, bà Sara Carnegie và bà Rachel Hussey.

Luật sư mỗi ngày đều phải đối phó với những vấn đề và áp lực trong giao tiếp với các bên liên quan trong nhiều bối cảnh khác nhau, nhưng các thể chế pháp lý vẫn chưa tìm ra cách để thực hiện điều đó một cách toàn diện. Các trường luật đã làm tốt việc khám phá các khái niệm về đạo đức pháp lý với sinh viên, các Đoàn Luật sư rất nỗ lực và rõ ràng là trong việc giáo dục các luật sư sắp bước vào nghề, nhưng bước vào thực tế là một câu chuyện khác nhau giữa các luật sư hành nghề trong các hãng luật lớn hay văn phòng nhỏ.

Điều quan trọng nhất, đạo đức và tính chuẩn mực trong hành nghề luật sư lịch sự chưa được truyền lại một cách hợp lý, mới dừng ở việc tham vấn đồng nghiệp, quan sát những gì đồng nghiệp làm, và trong một số trường hợp, xem xét tình hình và cố gắng tìm kiếm lời khuyên đó trên cơ sở không chính thức. Nguyên nhân và cũng là thách thức bởi vì đội ngũ luật sư là lực lượng hành nghề phân tán và đa dạng, thậm chí có thể làm việc từ xa. Cách thức giải quyết là tìm ra cách chúng ta có thể truyền tải những thông điệp đó theo cách tôn trọng ý tưởng rằng chúng ta thật sự muốn làm điều này, phù hợp với nhận thức và cách tiếp cận của mỗi khu vực.

Nữ luật sư Swee Yen Koh, Công ty luật WongPartnership (Singapore), là đồng Chủ nhiệm Nhóm Trọng tài Châu Á - Thái Bình Dương cho rằng, các cơ quan tư pháp Singapore đang hết sức chú trọng đến đạo đức chung và chuẩn mực nghề nghiệp. Ủy ban của họ đã ban hành một báo cáo, tuyên bố rằng khi nói về đạo đức, nó phải tạo thành cốt lõi của việc hành nghề, ngay từ khi bạn còn là một sinh viên luật, chứ không phải vào ngày tốt nghiệp trường luật rồi công ty luật mới đóng vai trò của mình. Tuy nhiên, bà muốn nói đến các công ty luật làm thế nào để xây dựng một văn hóa đạo đức và ứng xử nghề nghiệp, coi đó là một thiên chức, một đặc quyền được dẫn dắt bởi các giá trị của nghề luật. Nó phải được “cấy sâu” vào nhận thức và văn hóa tuân thủ từ các lãnh đạo trong Công ty luật, phải làm đúng như những gì họ nói và lãnh đạo bằng sự nêu gương.

Các diễn giả tại phiên thảo luận chuyên đề sáng 04/11/2025.

Theo bà, những khó khăn mà chúng ta thường gặp chính là ở chỗ, việc hành nghề luật đã ngày càng trở nên thương mại hóa, phải đối mặt với áp lực về mục tiêu lợi nhuận nhất định, yếu tố kinh doanh phải được chú trọng nhất định đối với công ty luật, đảm bảo rằng đó là một hoạt động sinh lời. Cân bằng được những khó khăn và mâu thuẫn giữa việc tối đa hóa lợi nhuận, duy trì văn hóa đạo đức và đảm bảo nó vẫn được dẫn dắt bởi giá trị cao quý của nghề nghiệp. Công ty luật WongPartnership có hơn 500 luật sư với các Văn phòng khác nhau ở Châu Á và Trung Đông, nên để truyền tải toàn bộ văn hóa này đến toàn bộ công ty, có vai trò đặc biệt quan trọng của các Luật sư thành viên và Ban điều hành.

Thách thức lớn nhất là duy trì được các giá trị cơ bản, mà nền tảng của nó là sự liêm chính. Từ điển Oxford đã nêu về “sự vững chắc của nguyên tắc đạo đức; trạng thái không bị bại hoại; đức hạnh, đặc biệt liên quan đến sự thật và sự đối xử công bằng; sự ngay thẳng, trung thực và chân thành”. Những từ ngữ mang sức nặng, nhưng nếu soi chiếu từng từ này vào cách chúng ta hành nghề, sẽ tạo ra một sự khác biệt lớn và giúp luật sư đưa ra quyết định đúng đắn. Là hãng luật có luật sư từ khắp các quốc gia trong khu vực, một số theo thông luật (common law jurisdiction), một số theo dân luật (civil law jurisdiction), nên có thể tham khảo thêm “Hướng dẫn của IBA về Đại diện các bên trong Trọng tài Quốc tế (IBA Guidelines on Party Representation in International Arbitration). Một số hướng dẫn được soạn thảo tốt, rất đơn giản, nhưng lại nói lên rất nhiều điều. Chẳng hạn, “đại diện bên (tức là luật sư) không được che giấu hoặc che đậy, hoặc khuyên một bên che giấu hoặc che đậy, các tài liệu đã được bên kia yêu cầu hoặc tài liệu mà bên mà người đó đại diện đã cam kết hoặc được lệnh phải xuất trình”. Đây là tư duy mà luật sư phải nói với khách hàng, không quan trọng tài liệu đó có bất lợi hay không, chúng ta sẽ xử lý và giải thích các tài liệu đó, chứ không phải áp lực để che giấu.

Nữ luật sư Sara Carnegie - Thành viên Hội đồng Đa dạng và Hòa nhập IBA với 27 năm kinh nghiệm làm việc cho hệ thống tư pháp hình sự và Chính phủ Anh quốc trong nhiều vai trò khác nhau. Bà kể câu chuyện ngay trong thang máy trong thời gian ở Toronto, chứng kiến một số luật sư đang thảo luận về một việc gì đó sắp làm được có vẻ gì đó thiếu đạo đức, và họ vui sướng vì việc đó sẽ mang lại cho họ một khoản tiền khổng lồ. Đây là ví dụ về những điểm nóng được khởi xướng bởi các cơ quan IBA và các lực lượng bên ngoài quan tâm, IBA đã và đang cố gắng thực hiện trong lĩnh vực này trong nhiều năm thông qua hoạt động của các Ủy ban Đạo đức Nghề nghiệp, Quy chế Luật sư, BIC, Liêm chính Kinh doanh cũng như các hoạt động khác.

Bà tự hỏi có bao nhiêu người trong số các luật sư ngồi đây đã tham dự Lễ khai mạc Hội nghị thường niên IBA vào Chủ nhật vừa rồi và đã lắng nghe những lời của bà Thẩm phán Rosie Abella nói về lòng can đảm và sức mạnh của các luật sư đứng lên bảo vệ lẽ phải. Một cảm giác thất vọng, thậm chí là tuyệt vọng về việc giới luật đã trở nên phân hóa như thế nào trong những năm gần đây, với mối bận tâm kiếm tiền và chỉ biết giữ an toàn cho bản thân lấn át những điều nên làm theo nguyên tắc. Bà không phải là luật sư doanh nghiệp, mà là luật sư bào chữa hình sự, nên những cuộc đối mặt của bà với vấn đề đạo đức rất khác. Luật sư ở các quốc gia khác nhau sẽ phải chú ý đến nhận thức của công chúng, ý thức rằng để có lòng tin của xã hội và hành nghề với tư cách luật sư, cần phải theo đuổi những giá trị và chuẩn mực trong hoạt động nghề nghiệp. Có những ranh giới vô hình mà luật sư liệu có đặt thể một ngón chân qua ranh giới đó và giữ phần còn lại của cơ thể ở phía bên kia không?

Chủ đề của chuyên đề được các Luật sư trao đổi sôi nổi…

Luật sư Steven Rickman khi đề cập đến “đạo đức được áp dụng trong thực tiễn”, dù có vẻ phản trực giác, đạo đức không phải là luân lý, vì chúng ta đang nói về Quy tắc ứng xử nghề nghiệp (Rules of Professional Conduct), luật sư có thể bị kỷ luật, chứ không còn là cảm xúc nữa. Ở Hoa Kỳ, với một vài trường hợp ngoại lệ hiếm hoi, các quy tắc ứng xử hướng đến luật sư chứ không phải Công ty luật, có nghĩa là Công ty luật phải thiết lập các quy trình nhất định về hoạt động giám sát. Công ty luật không thể kiểm soát mọi cá nhân, nhưng có các quy tắc giám sát yêu cầu thực hiện các bước hợp lý để đảm bảo hành vi và chuẩn mực đạo đức. Do đó, ông cho rằng, việc tổ chức các buổi đào tạo thường xuyên là phù hợp cho cả các Công ty luật nhỏ và lớn. Là người đã sang Việt Nam và hợp tác với VBF trong một số chương trình đào tạo, ông biết hầu hết các quốc gia hay ở Hoa Kỳ đều có yêu cầu về giáo dục pháp lý thường xuyên (CLE), bao gồm một cấu phần về đạo đức. Vì vậy, dù có thích hay không, luật sư buộc phải có 01 đến 04 giờ bồi dưỡng, đào tạo về đạo đức và hãy tận dụng nó, vì nó có lý do cần thiết để có thể giúp các luật sư cập nhật kiến thức.

Biển hồ nhìn từ Tháp CN Toronto cao 553m cuối giờ chiều ngày 04/11/2025.

Đây thực sự là một trong những điểm quan trọng nhất về tính thực tiễn của việc xây dựng chuẩn mực đạo đức và văn hóa trong Công ty luật, vì nó rất quan trọng, không phải là một vấn đề huyền bí hay mang tính học thuật. Chẳng hạn, khi luật sư tham gia vào một tranh chấp về phí với khách hàng, vấn đề đạo đức sẽ được nêu lên. Các Quy tắc Mẫu (Model Rules) của Hiệp hội Luật sư Hoa Kỳ (ABA), được mọi tiểu bang áp dụng toàn bộ hoặc một phần (với một số ngoại lệ), trong đó có những quy định đề cập đến sự trung thực với Tòa án và sự công bằng với các bên khác, cho dù họ là đối thủ hay những người khác trong hệ thống…

Nguồn: Luật sư, Tiến sĩ PHAN TRUNG HOÀI

Phó Chủ tịch Liên đoàn Luật sư Việt Na