Trong quá trình phát triển, Việt Nam được đánh giá là một trong những quốc gia có tốc độ hội nhập, phát triển kinh tế số dẫn đầu trong khu vực Đông Nam Á. Sự phát triển nhanh chóng đó mang đến rất nhiều cơ hội và cả những thách thức không nhỏ đối với mọi ngành nghề, gồm cả nghề luật.

Cơ hội và thách thức của luật sư trong điều kiện kinh tế số hóa

Tỷ lệ luật sư trên tổng số dân Việt Nam là 1/6.000

Kinh tế số là nền kinh tế sử dụng kiến thức, thông tin được số hóa để hướng dẫn, nâng cao phân bổ nguồn lực, năng suất, mang lại tăng trưởng. Phát triển kinh tế số là sự hội tụ của nhiều công nghệ mới, như: dữ liệu lớn, điện toán đám mây, Internet vạn vật - IOT, blockchain - chuỗi khối, trí tuệ nhân tạo AI, mạng không dây 5G.

Công nghệ mới cho phép con người xử lý khối lượng công việc lớn, đưa ra quyết định thông minh hơn. Đến thời điểm hiện tại, xu hướng số hóa tại Việt Nam đã xuất hiện, bao phủ rộng khắp trên nhiều lĩnh vực, ngành kinh tế. Theo thống kê thì trong năm 2020 có đến 68 triệu người dùng Internet trên tổng số 97 triệu dân, nền chính trị ổn định, hạ tầng viễn thông, công nghệ thông tin phát triển…

Vai trò quan trọng của nghề luật sư trong nền kinh tế số

Kinh tế số hóa càng phát triển thì vai trò, tầm ảnh hưởng của pháp luật sẽ càng sâu rộng và vị thế của luật sư sẽ càng được coi trọng. Vai trò của luật sư không chỉ dừng lại ở phạm vi tham gia tố tụng mà còn là tư vấn pháp luật, đại diện ngoài tố tụng và thực hiện các dịch vụ pháp lý khác. Điều này nói rằng trong hoạt động của cá nhân, các cơ quan, tổ chức, doanh nghiệp nếu muốn có sự bảo đảm về pháp lý đều cần đến sự tham gia, tư vấn của luật sư, đặc biệt là những hoạt động pháp lý chỉ có luật sư mới có quyền thực hiện.

Kinh tế số hóa tác động đến hầu hết các hoạt động kinh tế, xã hội ở Việt Nam, tác động nhiều đến công cuộc cải cách tư pháp vốn đã được thực hiện nhiều năm nay theo tinh thần của Nghị quyết 08/NQ-TW ngày 2/1/2002 của Bộ Chính trị về “Một số nhiệm vụ trọng tâm của công tác tư pháp trong thời gian tới” và Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 2/6/2005 của Bộ Chính trị về “Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020”.

Nhiệm vụ của cải cách tư pháp cũng đã có những bước chuyển biến phù hợp, điển hình là việc “số hóa hồ sơ” đã tạo ra rất nhiều sự thuận lợi, hiệu quả trong hoạt động của các cơ quan tư pháp cũng như hoạt động nghề luật sư.

"Trong thời kỳ phát triển kinh tế số hóa mạnh mẽ, các doanh nghiệp ngày càng có nhu cầu được cung cấp dịch vụ pháp lý để bảo đảm việc kinh doanh đúng quy định pháp luật"

Hội nhập kinh tế số hóa tạo ra nhiều cơ hội cho nghề luật sư

Thứ nhất, kinh tế số phát triển đòi hỏi nhu cầu nhân sự luật sư lớn.

Ở các nước phát triển, tỷ lệ luật sư trên tổng dân số rất cao, chẳng hạn như ở Mỹ cứ 250 người dân thì có 1 luật sư (1/250), ở Pháp và Singapore là 1/1.000, ở Thái Lan là 1/1.526, ở Nhật là 1/1.546. Còn Việt Nam, tỷ lệ luật sư trên tổng số dân là 1/6.000 (theo thống kê cuối năm 2020, Việt Nam có 15.107 luật sư trên tổng dân số là 97.582.700 người).

Trong thời kỳ phát triển kinh tế số hóa mạnh mẽ, các doanh nghiệp (DN) ngày càng có nhu cầu được cung cấp dịch vụ pháp lý để bảo đảm việc kinh doanh đúng quy định pháp luật, làm nền tảng cho sự phát triển bền vững về sau. Luật sư với sự am hiểu pháp lý của mình sẽ giữ một vai trò quan trọng trong việc đồng hành cùng với các DN trên nhiều khía cạnh: tư vấn quản trị nội bộ DN, bảo vệ tài sản DN, hỗ trợ soạn thảo hợp đồng với các đối tác, tham gia giải quyết tranh chấp giữa các bên trong quá trình kinh doanh…

Thứ hai, việc áp dụng chuyển đổi số tạo thuận lợi cho hoạt động của luật sư.

Số hóa dữ liệu: Cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 là sự lên ngôi của trạng thái số hóa và thông minh hóa các ứng dụng công nghệ thông tin. Việc phát triển mạnh của mạng lưới Internet, số hóa dữ liệu có thể giúp luật sư làm việc nhanh hơn. Trước hàng ngàn văn bản luật và án lệ, nhờ công cụ tìm kiếm, số hóa sẽ giúp luật sư tiết kiệm rất nhiều thời gian trong việc tìm kiếm, sàng lọc tài liệu và dành thời gian để phân tích sâu tài liệu liên quan đến vụ việc.

Việc công bố bản án, quyết định trên Cổng thông tin điện tử của Tòa án theo Nghị quyết 03/2017/NQ-HĐTP ngày 16/3/2017 của Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao “về việc công bố bản án, quyết định trên Cổng thông tin điện tử của Tòa án” là một trong những quy định thể hiện việc đẩy mạnh ứng dụng, phát triển CNTT trong hoạt động tư pháp và có tác động lớn tới giới luật sư.

Việc này không chỉ giúp cho luật sư mà còn giúp người dân, cơ quan, tổ chức cũng có thể tìm kiếm, xem trực tiếp nội dung các bản án, quyết định đã công bố thuộc các lĩnh vực liên quan, các án lệ được áp dụng. Phương thức này đã tăng cường sự tiếp cận và giám sát đối với hoạt động xét xử, giải quyết của tòa; Tăng cường tính công khai, minh bạch trong hoạt động của Tòa án, góp phần nâng cao chất lượng bản án, quyết định của Tòa án... là những yếu tố góp phần tạo thuận lợi cho hoạt động của luật sư.

"Thực tế tại Việt Nam, số lượng luật sư có trình độ ngoại ngữ, kinh nghiệm trong việc tư vấn pháp lý, giải quyết các vụ việc tranh chấp mang tính quốc tế là rất ít, không đủ đáp ứng nhu cầu của các doanh nghiệp"

Minh bạch hóa hoạt động DN: Hệ thống quản lý DN trước kia rất chồng chéo bằng những quy định thiếu minh bạch thì kinh tế số hóa đã giúp minh bạch hóa các thiết chế quản lý, đồng bộ hóa các quy định pháp luật trong nước so với các thông lệ, quy tắc thương mại thế giới. Đây là một thuận lợi lớn đối với giới luật sư, giúp luật sư thuận tiện tra cứu quy định, từ đó dự đoán được các rủi ro pháp lý và có hướng tư vấn hiệu quả cho DN.

Hoạt động trực tuyến phát triển: Những bước tiến mới được tạo ra trong cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 làm thay đổi cách giao tiếp và xử lý nghiệp vụ từ trực tiếp sang hình thức giao tiếp điện tử. Nền kinh tế số xác định vai trò của công nghệ là yếu tố quan trọng, then chốt trong định hướng phát triển.

Các DN, tổ chức, cá nhân có thể trao đổi email, mạng xã hội, trang web của tổ chức hành nghề Luật sư... nên phạm vi giao tiếp khách hàng của luật sư không còn bị giới hạn bởi khoảng cách địa lý, không gian. Đặc biệt, trong thời điểm hiện tại, các cơ quan tư pháp cũng đã và đang nghiên cứu áp dụng mô hình xét xử trực tuyến, vừa bảo đảm yêu cầu chống dịch, vừa xét xử kịp thời, đúng quy định pháp luật, làm cho hoạt động của luật sư cũng được duy trì.

Hội nhập quốc tế: Thế giới phẳng hơn đồng nghĩa với việc hoạt động của luật sư có thể mở rộng cơ hội hành nghề ra nước ngoài, làm việc xuyên biên giới, đa dạng đối tác, loại hình và nội dung dịch vụ cung ứng. Việc hành nghề, mở rộng hợp tác pháp lý ra phạm vi quốc tế sẽ giúp cho các luật sư Việt Nam có thêm nhiều cơ hội để học hỏi nâng cao nghiệp vụ; được tiếp cận, chuyển giao những kỹ năng hành nghề, phương pháp lý luận chuẩn mực trong hoạt động hành nghề luật sư tại các nước phát triển trên thế giới.

Như vậy, việc hội nhập kinh tế số hóa sẽ tạo ra nhiều cơ hội hơn, như lượng công việc ngành luật tăng, nhất là lĩnh vực kinh tế và thương mại quốc tế. Các luật sư cần tận dụng những cơ hội này.

Thách thức đối với nghề luật sư

Thứ nhất, sự hạn chế về năng lực và kinh nghiệm của luật sư Việt Nam hiện nay.

Khi hội nhập kinh tế số hóa trên phạm vi quốc tế, các luật sư của thời gian tới sẽ là “Luật sư toàn cầu”, phải có khả năng tư vấn, làm việc cho các khách hàng hoặc đối tác của khách hàng trên phạm vi toàn cầu. Để làm được điều đó, luật sư phải am hiểu pháp luật nước ngoài, giỏi ngoại ngữ và năng lực hội nhập quốc tế cao.

Sự phát triển nhanh chóng của khoa học công nghệ, kinh tế số đi cùng với sự hình thành các phương thức kinh doanh mới, chưa có tiền lệ, kiến thức pháp lý cũng liên tục đổi mới, đặt ra yêu cầu cập nhật thông tin để luật sư có thể tư vấn cho khách hàng cũng như xử lý hiệu quả các tình huống liên quan.

Thực tế tại Việt Nam, số lượng luật sư có trình độ ngoại ngữ, kinh nghiệm trong việc tư vấn pháp lý, giải quyết các vụ việc tranh chấp mang tính quốc tế là rất ít, không đủ đáp ứng nhu cầu của các DN. Do vậy, dẫn đến tình trạng là phần lớn các vụ tranh chấp thương mại mang tính quốc tế thì các DN Việt Nam vẫn phải thuê các tổ chức luật sư nước ngoài giải quyết.

Thứ hai, áp lực cạnh tranh và đào thải.

Nhu cầu nhân sự nghề luật sư là cao nhưng xảy ra nghịch lý có những luật sư bị đào thải khỏi thị trường việc làm do điều kiện phát triển kinh tế tại Việt Nam chưa đồng đều về mặt địa lý, dẫn đến số lượng luật sư tập trung ở TP.Hà Nội và TP.HCM.

Sự mất cân đối trên tạo ra một áp lực cạnh tranh rất lớn về hoạt động nghề nghiệp của các luật sư tại hai địa phương này. Ngoài ra, bước vào quá trình hội nhập với thế giới, áp lực cạnh tranh không chỉ dừng lại ở các luật sư trong nước mà còn là sự cạnh tranh với các luật sư quốc tế dày dạn kinh nghiệm đến từ các nước có nền kinh tế phát triển.

Thứ ba, sự tác động của trí tuệ nhân tạo (AI).

Mặc dù viễn cảnh AI có thể thay thế hoàn toàn luật sư còn khá xa vời, nhưng sự phát triển của trí tuệ nhân tạo trong lĩnh vực cung cấp dịch vụ pháp lý cùng với những ưu điểm vượt trội (dữ liệu lớn, tốc độ tra cứu chuẩn xác, nhanh chóng, khả năng dự liệu rủi ro pháp lý toàn diện, chi phí pháp lý thấp và được công khai chi tiết…) đang tạo nên một áp lực cạnh tranh ngày càng lớn đối với những người hành nghề luật sư truyền thống.

"Bản thân các luật sư phải học tập nâng cao chuyên môn, kỹ năng hành nghề, nâng cao khả năng sử dụng ngoại ngữ để đáp ứng nhu cầu của cá nhân, tổ chức trên phạm vi toàn cầu"

Thứ tư, nguy cơ rủi ro trong việc bảo mật thông tin.

Kinh tế số tức là số hóa kiến thức, thông tin. Song song với ưu điểm thì cũng tồn tại rủi ro là việc sử dụng công nghệ thông tin trong quản lý hồ sơ, sổ sách có thể dẫn tới thông tin cá nhân, bí mật kinh doanh của DN bị rò rỉ, bao gồm vấn đề bảo mật thông tin, thư tín của cá nhân…Và nếu các thông tin trên không được bảo vệ một cách an toàn sẽ dẫn đến những hệ lụy khôn lường.

Theo số liệu từ Kaspersky Security Network, Việt Nam thường xuyên nằm trong top 3 quốc gia bị tấn công mạng nhiều nhất năm 2018. Điều này cho thấy có một lỗ hổng lớn của Việt Nam trong lĩnh vực bảo đảm an ninh mạng, an toàn thông tin. Đặc thù của nghề luật sư là phải hiểu biết tường tận các thông tin của khách hàng, có trách nhiệm bảo mật thông tin, hồ sơ mà khách hàng cung cấp. Do vậy, đây là một áp lực không hề nhỏ đối với luật sư trong việc bảo mật thông tin của khách hàng.

Thứ năm, luật sư cần chuẩn bị kỹ lưỡng về mọi mặt .

Để hội nhập kinh tế số, nghề luật sư cũng phải có những sự thay đổi nhất định để thích ứng, tập trung chủ yếu vào các vấn đề sau:

Chủ động hội nhập: Đội ngũ luật sư cần tích cực tự học hỏi, trao đổi chuyên môn, nghiệp vụ với các luật sư quốc tế; tăng cường nghiên cứu, nắm bắt xu thế mới của công nghệ kỹ thuật; tìm hiểu, đáp ứng các điều kiện để được hành nghề luật ở phạm vi toàn cầu; nhạy bén với thay đổi của thời cuộc, cập nhật kịp thời thay đổi để bắt kịp chuẩn mực của việc hành nghề luật sư với đẳng cấp cao hơn.

Nâng cao năng lực chuyên môn: Liên đoàn luật sư Việt Nam, các đoàn luật sư địa phương cần quan tâm việc bồi dưỡng chuyên môn, nghiệp vụ cho luật sư. Bản thân các luật sư phải học tập nâng cao chuyên môn, kỹ năng hành nghề, nâng cao khả năng sử dụng ngoại ngữ để đáp ứng nhu cầu của cá nhân, tổ chức trên phạm vi toàn cầu. Ngoài ra, luật sư còn phải cập nhật, bổ sung các kiến thức về công nghệ thông tin, nâng cao kỹ năng sử dụng các phương tiện công nghệ hiện đại.

Xây dựng hình ảnh chuyên nghiệp, tin cậy: Đội ngũ luật sư và các tổ chức hành nghề luật sư cần có sự hoạch định chiến lược ngắn hạn cũng như dài hạn, nắm bắt đặc trưng của thị trường trong nền kinh tế số để có những thay đổi phù hợp, từ đó xây dựng hình ảnh, thương hiệu chuyên nghiệp, từng bước nâng cao niềm tin của các cá nhân, tổ chức vào đội ngũ luật sư của Việt Nam.

Sự hỗ trợ của Nhà nước: Bên cạnh việc hoạch định pháp luật, tạo hành lang pháp lý, định hướng phát triển nghề luật sư thì sự hỗ trợ của Nhà nước đóng vai trò rất quan trọng trong việc nâng cao năng lực cạnh tranh của luật sư trong nước trên trường quốc tế. Sự hỗ trợ này có nhiều hình thức như tuyên truyền, quảng bá hình ảnh của luật sư trong nước; khuyến khích các cá nhân, tổ chức sử dụng dịch vụ luật sư trong nước; hỗ trợ, cấp kinh phí đào tạo luật sư phục vụ cho việc hội nhập nền kinh tế số…

Nhìn chung, để nghề luật sư thích ứng hiệu quả trong bối cảnh nền kinh tế số thì cần phải có sự phối hợp đồng bộ giữa Nhà nước, tổ chức xã hội - nghề nghiệp của luật sư và của chính bản thân các luật sư.

LS. THS. LÊ THỊ PHƯƠNG

(Phó Giám đốc Công ty Luật TNHH Hồng Long, Đoàn Luật sư TP.HCM)